تاریخچه اولیه نساجی در ایران

تاریخچه نساجی ایران به هزاره ششم پیش از میلاد باز می‌گردد. دسته چاقو یافت شده در حفاری‌های تپه سیلک کاشان، سندی مبنی بر کاربرد پارچه‌های پشمی و نخی در هزاره پنجم است. نقوش مهرهای گِلی در هزاره چهارم پیش از میلاد در شوش، نشان می‌دهد زنان ریسندگی و بافندگی می‌دانستند. الیاف پشم از اولین الیافی بود که برای ساخت منسوجات در ایران استفاده شد. اصطلاح کُنِکس یا کوناکه، برای پارچه‌های پشمی در بین النهرین رواج داشت و اساس صنعت نساجی سومریان پشم‌بافی و پشم‌ریسی بود.

عصر طلایی نساجی: دوره صفویه

عصر صفویه اوج شکوفایی صنعت نساجی ایران بود. در این دوره، منسوجاتی از پشم شتر و گوسفند می‌بافتند و نمد بسیار سبک تولید می‌کردند. هم‌چنین کارگاه‌های بافت پارچه‌های سلطنتی در اصفهان، جوراب درباریان را با پشم مرغوب وارداتی می‌بافتند. در طول تاریخ ایران، پشم پس از ابریشم، نقش مهمی در اقتصاد ایران داشته است. استفاده از الیاف پشم در تولید فرش، قالیچه، نمد، سرپوش، لباس، طناب و چادر متداول بود. پرتقاضاترین پشم ایرانی، کرک بود. کرک از موی بز به دست می‌آمد و مقادیر بسیاری از آن برای بافت شال به شمال هند صادر می‌شد.

صنعت نساجی در دوره قاجار

با پایان عصر صفویه، صنعت نساجی ایران با فراز و فرودهایی مواجه شد. رشد صنعتی در غرب، استقبال ایرانیان از پارچه‌های ارزان و رنگارنگ اروپایی و سیاست‌های اشتباه قاجار، آسیب زیادی به کارگاه‌های نساجی در مراکز مهم صنعتی یعنی اصفهان، یزد و کرمان وارد کرد. هرچند با صدارت امیرکبیر در دوره ناصرالدین شاه، صنعت نساجی جانی دوباره گرفت. امیرکبیر دستور تولید لباس‌های فرم قشون در داخل ایران را صادر کرد و بدین ترتیب کارگاه‌های نساجی پارچه پشمی تأسیس شد. قدیمی‌ترین پارچه بافته در ایران، پارچه شال ترمه پشمی بود که در دهه‌های 1850 -1840 م. به هندوستان، عراق و آسیای مرکزی صادر می‌شد. با قتل امیرکبیر، سیاست‌های حمایتی از میان رفت و حاکمان محلی انحصار صادرات پشم را در اختیار گرفتند. باوجود این مشکلات، شهر یزد توانست نساجی ایران را زنده نگه دارد و با تولیدات متعدد، این صنعت را به آیندگان منتقل کند.

کارخانه‌های تولید پارچه فاستونی در ایران

اولین کارخانه ریسندگی و بافندگی پارچه پشمی در سال 1294 شمسی به نام کارخانه وطن با حمایت دولت و شخص عطا اله ملک شیرازی در اصفهان تأسیس گردید و در سال 1304 به بهره‌برداری رسید. باید گفت میرزا عبدالله مقدم قزوینی، نخستین تولیدکننده پارچه فاستونی در کشور بود. او کارخانۀ مقدم را در سال 1337 تأسیس کرد. این کارخانه از سال ۱۳۴۲ به‌طور رسمی افتتاح شد و به پشتوانه کیفیت بالای محصولات خود، در شمار صادرکنندگان پارچه فاستونی بین سال‌های ۱۳80-۱۳75 قرار گرفت. شرکت ایران مرینوس در سال 1346 با هدف تولید منسوجات پشمی و فاستونی در شهرستان قم و با نام شرکت پشم‌بافی ایران تأسیس گردید و در سال 1371 به نام کارخانجات ایران مرینوس تغییر نام داد. کارخانجات جامعه و مطهری از دیگر کارخانه‌های مطرح تولیدکننده پارچه فاستونی هستند که به ترتیب در سال‌های 1364 و 1374 براساس نیاز جامعه ایرانی تأسیس شدند. از دیگر کارخانه‌های تولیدکننده پارچه فاستونی می‌توان به والاپوش، گل‌نثار و بروجرد اشاره کرد. همچنین برندهایی مانند مقدم، سیناتکس، مطهری، جامعه و عالیجناب در زمینه پارچه فاستونی آشنا هستند.

منابع

ابطحی، ع.، ر. و امامی میبدی، م.، سیر تحول نساجی در دوره قاجار با تأکید بر نقش یزد، مجله پژوهشی‌های تاریخی ایران و اسلام، شماره 16، بهار و تابستان 1394

ل.بیکر، پ. و وردن، ج.، منسوجات ایرانی، ترجمه مهران محبوبی، انتشارات نظر، تهران، 1401

غیبی، م.، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، انتشارات هیرمند، تهران، 1398